حمید بهشتی ، اشتغال جوانان تحصیل‌کرده در ایران به یکی از معضلات پیچیده اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است. این مسئله که جوانان پس از پایان تحصیلات خود با چالش‌های فراوانی در بازار کار مواجه می‌شوند، نه تنها آن‌ها را با تردیدهای جدی در مورد آینده شغلی خود روبرو کرده، بلکه باعث افزایش نرخ مهاجرت نخبگان به خارج از کشور نیز شده است. در این یادداشت به بررسی چالش‌های اشتغال جوانان تحصیل‌کرده در ایران، دلایل مهاجرت نخبگان، و تحلیل تصمیمات آنان برای ماندن یا رفتن از کشور پرداخته می‌شود.
۱. وضعیت بازار کار برای جوانان تحصیل‌کرده
بازار کار ایران در سال‌های اخیر به‌دلیل عوامل مختلف از جمله تحریم‌های اقتصادی، رکود داخلی و مشکلات ساختاری با مشکلات جدی مواجه بوده است. این مشکلات به‌ویژه برای جوانان تحصیل‌کرده که به دنبال فرصت‌های شغلی متناسب با مهارت‌ها و تحصیلات خود هستند، بحرانی‌تر شده است. بر اساس گزارش‌های آماری، نرخ بیکاری در میان جوانان تحصیل‌کرده نسبت به سایر گروه‌ها به‌طور قابل‌توجهی بالاتر است.
یکی از دلایل اصلی این وضعیت، عدم تناسب میان نیازهای بازار کار و تخصص‌های تحصیلی جوانان است. دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی به‌دلیل نبود ارتباط موثر با صنعت و بازار کار، نتوانسته‌اند به نیازهای واقعی اقتصاد ایران پاسخ دهند. این عدم تطابق میان عرضه و تقاضای نیروی کار، بسیاری از جوانان تحصیل‌کرده را به‌سمت مشاغل کم‌درآمد یا حتی مشاغلی که ارتباطی با تخصص آن‌ها ندارد، سوق داده است.
۲. مهاجرت نخبگان: فرصت‌ها و تهدیدها
یکی از مهم‌ترین پیامدهای چالش‌های موجود در بازار کار، مهاجرت نخبگان به خارج از کشور است. این پدیده که به “فرار مغزها” معروف است، نه تنها سرمایه انسانی کشور را تضعیف می‌کند، بلکه اقتصاد را نیز از نیروهای متخصص و کارآمد محروم می‌سازد. دلایل اصلی مهاجرت نخبگان شامل عدم دسترسی به فرصت‌های شغلی مناسب، کمبود حمایت‌های مالی و علمی برای پژوهشگران، و نبود زیرساخت‌های مناسب برای رشد و توسعه حرفه‌ای است.
جوانانی که به خارج از کشور مهاجرت می‌کنند، به‌دنبال یافتن فرصت‌های شغلی بهتر، دستمزد بالاتر و محیط‌های حرفه‌ای‌تر هستند. کشورهایی که مقصد این نخبگان هستند، از این مهاجرت به‌عنوان یک فرصت بهره‌برداری کرده و با جذب نیروی متخصص، اقتصاد خود را تقویت می‌کنند. به‌عنوان مثال، کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی با ارائه بورسیه‌ها و برنامه‌های حمایتی برای پژوهشگران و فارغ‌التحصیلان، زمینه جذب این نیروهای نخبه را فراهم می‌کنند.
۳. تلاش برای ماندن: چالش‌ها و انگیزه‌ها
با این حال، همه جوانان تحصیل‌کرده ایرانی به فکر مهاجرت نیستند و بسیاری از آن‌ها با تمام چالش‌های موجود، تلاش می‌کنند در کشور خود باقی بمانند و به بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی کمک کنند. این افراد به‌دنبال ایجاد کسب‌وکارهای نوپا و نوآورانه، ورود به بخش‌های کمتر توسعه‌یافته اقتصادی مانند فناوری‌های نوین و انرژی‌های تجدیدپذیر، و همچنین مشارکت در پروژه‌های پژوهشی و علمی داخلی هستند.
اما این تلاش‌ها نیز بدون چالش نیست. کمبود سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی در بخش‌های مختلف اقتصادی، نبود تسهیلات مناسب برای راه‌اندازی کسب‌وکارها و پیچیدگی‌های قانونی و اداری، از جمله موانعی هستند که جوانان تحصیل‌کرده در ایران با آن‌ها مواجه می‌شوند. با این حال، جوانانی که تصمیم به ماندن دارند، از انگیزه‌های قوی مانند علاقه به کمک به توسعه کشور، وابستگی‌های خانوادگی و احساس تعلق به وطن برخوردارند.
۴. راهکارهای ممکن برای بهبود وضعیت اشتغال جوانان تحصیل‌کرده
برای بهبود وضعیت اشتغال جوانان تحصیل‌کرده در ایران، نیاز به یک رویکرد جامع و بلندمدت وجود دارد. برخی از راهکارهای پیشنهادی شامل موارد زیر است:
- تطبیق برنامه‌های آموزشی با نیازهای بازار کار: دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی باید ارتباط خود را با صنعت و اقتصاد کشور تقویت کنند تا فارغ‌التحصیلان بتوانند با مهارت‌های لازم وارد بازار کار شوند.
- تسهیل فرآیندهای قانونی برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا: دولت باید از طریق کاهش پیچیدگی‌های قانونی و ارائه تسهیلات مالی و حمایتی به کارآفرینان جوان، فرصت‌های شغلی جدید ایجاد کند.
- سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین: توسعه فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی، بلاک‌چین و انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوانان تحصیل‌کرده کمک کند.
- ایجاد محیط مناسب برای پژوهش‌های علمی: دولت و بخش خصوصی باید زیرساخت‌های لازم را برای توسعه پژوهش‌های علمی و حمایت از پژوهشگران فراهم کنند تا نخبگان تمایل بیشتری به ماندن در کشور داشته باشند.
نتیجه‌گیری
چالش‌های اشتغال جوانان تحصیل‌کرده در ایران، مسئله‌ای چندوجهی است که نیاز به تلاش‌های هماهنگ از سوی دولت، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی دارد. در حالی که مهاجرت نخبگان به دلیل نبود فرصت‌های شغلی مناسب یک تهدید جدی برای اقتصاد کشور محسوب می‌شود، اما با اتخاذ سیاست‌های مناسب می‌توان از این مهاجرت جلوگیری کرد و به جوانان تحصیل‌کرده فرصت‌های مناسب برای رشد و توسعه حرفه‌ای در داخل کشور داد. تنها با ایجاد زیرساخت‌های مناسب و تطبیق نیازهای بازار کار با مهارت‌های تحصیلی، می‌توان به بهبود وضعیت اشتغال جوانان و کاهش نرخ مهاجرت نخبگان امیدوار بود.
