مهاجرت نخبگان از ایران: چالش‌ها و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی
مهاجرت نخبگان به معنای کاهش سرمایه انسانی در کشور است که تأثیر مستقیمی بر بهره‌وری، نوآوری و توسعه اقتصادی دارد.
به گزارش عدد آنلاین، بهروز خیراندیش: مهاجرت نخبگان از ایران، پدیده‌ای است که به شکل قابل توجهی بر توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور تأثیر منفی گذاشته است. این پدیده که به “فرار مغزها” معروف است، شامل خروج متخصصان، پژوهشگران و کارآفرینان به کشورهای توسعه‌یافته می‌باشد. مهاجرت نخبگان در نتیجه مشکلات اقتصادی، عدم ثبات سیاسی، فشارهای اجتماعی و زیست‌محیطی شدت یافته و بر توان حکمرانی و رشد اقتصادی کشور اثرات عمیقی دارد. این مقاله به بررسی ابعاد اقتصادی مهاجرت نخبگان با تمرکز بر اختلال در هرم نخبگانی و کاهش رویش سرآمدان می‌پردازد.
۱. کاهش سرمایه انسانی و اثرات آن بر رشد اقتصادی
مهاجرت نخبگان به معنای کاهش سرمایه انسانی در کشور است که تأثیر مستقیمی بر بهره‌وری، نوآوری و توسعه اقتصادی دارد. نخبگان به عنوان افراد متخصص و با تجربه، در بخش‌های کلیدی اقتصادی و صنعتی مانند فناوری، پزشکی و علوم پایه نقش حیاتی ایفا می‌کنند. خروج آنها از کشور به معنای از دست دادن فرصت‌های رشد اقتصادی، کاهش بهره‌وری و افزایش وابستگی به واردات فناوری و دانش از کشورهای دیگر است.
کاهش سرمایه انسانی به‌ویژه در زمینه‌های تحقیق و توسعه باعث کاهش توان تولید دانش جدید و کاهش نوآوری در بخش‌های حیاتی می‌شود، که به نوبه خود مانع از رقابت‌پذیری ایران در سطح جهانی می‌شود.
۲. اختلال در هرم نخبگانی و کاهش رویش سرآمدان
هرم نخبگانی ساختاری است که نخبگان و افراد با استعداد در سطوح مختلف آن حضور دارند و نقش مهمی در رشد و پیشرفت علمی و فرهنگی کشور ایفا می‌کنند. در رأس این هرم، سرآمدان و نوابغ قرار دارند که با دستاوردهای خود باعث شکوفایی علمی، اقتصادی و اجتماعی می‌شوند. با این حال، رویش این سرآمدان نیازمند حضور نخبگان در سطوح مختلف هرم نخبگانی است.
مهاجرت نخبگان به ویژه از سطوح میانی و بالای این هرم، باعث کاهش رویش سرآمدان و نوابغ در جامعه می‌شود. نخبگان در این هرم نقش راهبردی در تربیت و انتقال دانش به نسل‌های جوان‌تر ایفا می‌کنند. با خروج آنان، زنجیره انتقال تجربه و دانش قطع شده و کشور از تربیت افراد برجسته و با استعداد محروم می‌ماند. به عبارت دیگر، مهاجرت نخبگان باعث اختلال در جریان رشد نخبگان آینده می‌شود و در بلندمدت رویش سرآمدان در رأس هرم را به شدت کاهش می‌دهد.
این امر همچنین باعث می‌شود کشور در مواجهه با بحران‌های اساسی مانند چالش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی با کمبود نخبگان و سرآمدان متخصص روبه‌رو شود. در شرایطی که ایران به حضور این نخبگان برای حل بحران‌های موجود نیازمند است، خروج آنها به ضعف در نوآوری و عدم توانایی در مقابله با مشکلات منجر می‌شود.
۳. تأثیر بر حکمرانی و سیاست‌گذاری
مهاجرت نخبگان تأثیر مستقیمی بر حکمرانی کشور دارد. نخبگان در فرآیندهای سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری نقش حیاتی ایفا می‌کنند و خروج آنها به تضعیف این فرآیندها منجر می‌شود. حضور نخبگان در سطوح مختلف حکمرانی به ارتقای کیفیت سیاست‌گذاری، ارائه راه‌حل‌های نوآورانه برای مشکلات کشور و افزایش ظرفیت تصمیم‌گیری کمک می‌کند. اما با مهاجرت آنان، کشور از تخصص و توانایی‌های این افراد برای حل بحران‌ها و مدیریت منابع ملی محروم می‌ماند و نظام فن‌سالار کشور تهی می‌گردد.
مهاجرت نخبگان همچنین اعتماد عمومی به توانایی حکمرانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. خروج متخصصان نشان‌دهنده ضعف در ایجاد محیط مناسب برای ماندگاری نخبگان است، که این امر می‌تواند به کاهش اعتماد عمومی به دولت و سیاست‌های آن و خروج فزاینده نخبگان منجر شود.
۴. افزایش شکاف توسعه بین ایران و کشورهای توسعه‌یافته
مهاجرت نخبگان به کشورهای توسعه‌یافته، به طور قابل توجهی شکاف توسعه بین ایران و این کشورها را افزایش می‌دهد. کشورهای مقصد از حضور نخبگان بهره‌مند می‌شوند و با استفاده از دانش و مهارت‌های آنان، رشد سریع‌تری در حوزه‌های علمی و اقتصادی دارند. در مقابل، ایران از این ظرفیت‌ها محروم می‌شود و فاصله آن با کشورهای پیشرفته بیشتر می‌شود. این روند باعث می‌شود ایران در رقابت جهانی از کشورهای توسعه‌یافته عقب بماند و نیازمند واردات فناوری و دانش از دیگر کشورها شود.
این شکاف توسعه به‌ویژه در زمینه‌های صنایع دانش‌بنیان، علوم پایه و فناوری‌های نوین به چشم می‌آید. کشور با از دست دادن نخبگان، فرصت‌های خود برای ورود به این حوزه‌های کلیدی را از دست می‌دهد و وابستگی بیشتری به واردات تکنولوژی پیدا می‌کند.
۵. اختلال در زنجیره خلق ثروت از سرمایه انسانی
نخبگان به عنوان یکی از اصلی‌ترین موتورهای خلق ثروت در کشور عمل می‌کنند. این افراد با دانش و مهارت‌های خود می‌توانند شرکت‌های نوآور و دانش‌بنیان تأسیس کنند که به رشد اقتصادی کشور کمک می‌کند. با مهاجرت نخبگان، زنجیره خلق ثروت از سرمایه انسانی دچار اختلال می‌شود.
به عنوان مثال، نخبگانی که در داخل کشور می‌توانند کارآفرینی کنند و به اشتغال‌زایی و افزایش تولید ناخالص داخلی کمک کنند، با خروج از کشور این فرصت را از ایران می‌گیرند. در نتیجه، اقتصاد ایران از ظرفیت‌های بزرگ برای رشد و توسعه پایدار محروم می‌شود و این پتانسیل‌ها به نفع کشورهای توسعه‌یافته مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۶. نگاه حداقلی به هزینه‌های مهاجرت نخبگان
برخی تحلیل‌ها مهاجرت نخبگان را از منظر هزینه‌های پرورش و تربیت آنان بررسی می‌کنند. در حالی که این نگاه تنها به هزینه‌های مستقیم تربیت این افراد تمرکز دارد، نخبگان قادر به خلق ارزش‌های بسیار بزرگ‌تری هستند. هزینه‌های تربیت نخبگان به مراتب کمتر از ارزش اقتصادی و اجتماعی است که آنها می‌توانند در طول زندگی حرفه‌ای خود تولید کنند.
به عبارت دیگر، سرمایه‌گذاری در تربیت نخبگان اگر به درستی مدیریت شود و نخبگان در داخل کشور فعالیت کنند، می‌تواند چندین برابر هزینه‌های انجام‌شده، ثروت و ارزش افزوده تولید کند. با مهاجرت این افراد، کشور از این فرصت‌های بزرگ اقتصادی محروم می‌شود.
نتیجه‌گیری
مهاجرت نخبگان از ایران یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصادی و اجتماعی کشور است که تأثیرات عمیقی بر زنجیره نخبگانی، حکمرانی، نظام فن‌سالار و خلق ثروت دارد. این پدیده به کاهش سرمایه انسانی، اختلال در رویش سرآمدان، تضعیف حکمرانی و افزایش شکاف توسعه بین ایران و کشورهای پیشرفته منجر می‌شود. همچنین، مهاجرت نخبگان باعث می‌شود که کشور از ظرفیت‌های خود برای تولید ثروت و ایجاد نوآوری محروم شود.
