محمد حاجی مومنی ؛ کتاب، این گنجینه خرد و دانش، در فرهنگ ایرانی همیشه جایگاه ویژه‌ای داشته است. از نسخه‌های خطی قدیمی تا کتاب‌فروشی‌های خیابانی، ایرانیان همواره ارتباطی عمیق با کتاب‌ها داشته‌اند. اما در سال‌های اخیر، خرید کتاب برای بسیاری از مردم به یک انتخاب لوکس تبدیل شده است. چرا چنین تغییری رخ داده و تأثیرات آن بر فرهنگ جامعه چیست؟
گرانی کاغذ و هزینه‌های تولید
یکی از عوامل اصلی افزایش قیمت کتاب، گرانی مواد اولیه، به‌ویژه کاغذ است. ایران به‌دلیل وابستگی به واردات کاغذ، در معرض نوسانات قیمت جهانی و همچنین افزایش نرخ ارز قرار دارد. این موضوع، هزینه تولید کتاب را به‌شدت افزایش داده و ناشران را مجبور به افزایش قیمت فروش کرده است.
علاوه بر کاغذ، هزینه‌های چاپ، توزیع و نیروی انسانی نیز به‌دلیل تورم به‌شدت افزایش یافته است. این افزایش هزینه‌ها، باعث شده که بسیاری از ناشران کوچک‌تر از بازار حذف شوند و تنوع کتاب‌های موجود کاهش یابد.
کاهش قدرت خرید مردم
با افزایش هزینه‌های زندگی و کاهش قدرت خرید، اولویت‌های خانوارها تغییر کرده است. بسیاری از خانواده‌ها در مواجهه با تورم و گرانی، ناچارند از هزینه‌های غیرضروری بکاهند. در چنین شرایطی، کتاب، که به‌عنوان یک کالای فرهنگی و غیرضروری تلقی می‌شود، در لیست خرید بسیاری از خانواده‌ها جای خود را به کالاهای اساسی مانند مواد غذایی، مسکن و آموزش می‌دهد.
جایگزینی سرگرمی‌های دیجیتال
ظهور سرگرمی‌های دیجیتال، از جمله فیلم‌ها، بازی‌های ویدیویی و شبکه‌های اجتماعی، نقش مهمی در کاهش خرید کتاب داشته است. این رسانه‌ها، که به‌سادگی و با هزینه‌ای اندک در دسترس هستند، توانسته‌اند بخش بزرگی از زمان و توجه مردم را به خود اختصاص دهند. کتاب، با سرعت کم‌خوانی و هزینه بالای خود، به‌تدریج از رقبای دیجیتال عقب مانده است.
تغییر عادت‌های مصرف فرهنگی
نسل‌های جدید، کمتر از نسل‌های گذشته به خواندن کتاب علاقه نشان می‌دهند. این تغییر عادت‌های فرهنگی می‌تواند ناشی از فشارهای اقتصادی، تغییرات تکنولوژیکی و نبود برنامه‌ریزی مناسب آموزشی باشد. بسیاری از مدارس و نظام آموزشی نیز به‌جای ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی، تمرکز بیشتری بر آزمون‌ها و مدرک‌گرایی دارند که این موضوع تأثیر منفی بر انگیزه دانش‌آموزان برای خواندن آزاد دارد.
عدم حمایت‌های دولتی
در بسیاری از کشورها، دولت‌ها برای ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و کاهش هزینه‌های مرتبط با تولید کتاب، سیاست‌های حمایتی مانند یارانه‌های مستقیم یا معافیت‌های مالیاتی برای ناشران در نظر می‌گیرند. اما در ایران، این حمایت‌ها بسیار محدود بوده و اغلب به شکل ناقص اجرا می‌شوند. نبود نظارت کافی بر توزیع یارانه‌ها نیز به‌جای حل مشکل، به افزایش قیمت‌ها دامن زده است.
نقش شبکه‌های اجتماعی در جایگزینی کتاب
شبکه‌های اجتماعی، علاوه بر سرگرمی، به منبعی برای کسب دانش و اطلاعات تبدیل شده‌اند. بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند به‌جای مطالعه یک کتاب کامل، خلاصه‌ها و اطلاعات کوتاه را از این پلتفرم‌ها دریافت کنند. این تغییر رفتار، به کاهش تقاضای عمومی برای کتاب منجر شده است.
پیامدهای اجتماعی و فرهنگی
کاهش خرید کتاب، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی گسترده‌ای دارد. کتاب نه‌تنها یک منبع آموزشی، بلکه ابزاری برای ارتقای تفکر انتقادی، افزایش دانش عمومی و تقویت فرهنگ جامعه است. کاهش خرید و مطالعه کتاب می‌تواند به افت سطح آگاهی عمومی، تضعیف گفت‌وگوهای فرهنگی و کاهش قدرت تحلیل مسائل پیچیده منجر شود.
راهکارها برای بازگشت کتاب به سبد خرید خانواده‌ها
- یارانه‌های هدفمند: دولت می‌تواند با ارائه یارانه‌های مستقیم به ناشران یا تخفیف‌های مالیاتی، هزینه‌های تولید کتاب را کاهش دهد.
- تشویق به کتاب‌خوانی در مدارس: ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی از طریق برنامه‌های آموزشی می‌تواند نسل جدید را با اهمیت کتاب آشنا کند.
- برگزاری نمایشگاه‌های کتاب با تخفیف‌های واقعی: نمایشگاه‌های کتاب می‌توانند فرصتی برای خرید کتاب با قیمت مناسب باشند.
- ترویج کتاب‌های الکترونیک و صوتی: با توجه به رشد فناوری، ناشران می‌توانند با ارائه نسخه‌های دیجیتال کتاب‌ها، هزینه‌های تولید و قیمت نهایی را کاهش دهند.
- ایجاد کمپین‌های اجتماعی: راه‌اندازی کمپین‌های تبلیغاتی برای افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت کتاب و مطالعه می‌تواند تقاضای عمومی را افزایش دهد.
کتاب، فراتر از یک کالا، یکی از پایه‌های فرهنگ و تمدن هر جامعه‌ای است. تلاش برای بازگرداندن آن به جایگاه اصلی‌اش در سبد خرید خانواده‌ها، نه‌تنها به تقویت فرهنگ عمومی، بلکه به رشد آگاهی و دانش اجتماعی منجر خواهد شد.
