محمد حاجی مومنی، اقتصاد جهان تنها به آنچه در گزارش‌های رسمی دیده می‌شود محدود نیست. در پس پرده، جریانی عظیم از مبادلات مالی وجود دارد که در آمارهای اقتصادی ثبت نمی‌شود، مالیات نمی‌پردازد و خارج از چارچوب‌های قانونی عمل می‌کند. این پدیده که به عنوان «اقتصاد سایه» یا «اقتصاد سیاه» شناخته می‌شود، تأثیر گسترده‌ای بر سیاست‌های اقتصادی، توزیع ثروت و حتی امنیت جوامع دارد. اما این اقتصاد چگونه عمل می‌کند و چه پیامدهایی برای اقتصاد رسمی دارد؟
اقتصاد سایه چیست؟
اقتصاد سایه شامل تمامی فعالیت‌های اقتصادی است که به دلایل مختلف از دید دولت‌ها پنهان می‌ماند. این فعالیت‌ها می‌توانند شامل بازارهای غیررسمی، مشاغل ثبت‌نشده، فرار مالیاتی، کار غیرقانونی و حتی جرایمی مانند پول‌شویی و قاچاق باشند. این نوع اقتصاد در بسیاری از کشورها، به‌ویژه در اقتصادهای در حال توسعه، سهم بالایی از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌دهد.
محرک‌های رشد اقتصاد سایه
- مالیات‌های بالا و مقررات سخت‌گیرانه: بسیاری از کسب‌وکارها برای فرار از هزینه‌های بالا، به فعالیت‌های غیررسمی روی می‌آورند.
- بیکاری و نبود فرصت‌های شغلی رسمی: در نبود مشاغل رسمی، افراد مجبور به فعالیت در بازارهای غیررسمی می‌شوند.
- فساد دولتی: عدم شفافیت و فساد در بخش عمومی، راه را برای اقتصاد غیررسمی باز می‌کند.
- رشد بازارهای دیجیتال و رمزارزها: تکنولوژی‌های نوین، انتقال پول و فعالیت‌های اقتصادی را غیرقابل رهگیری کرده است.
پیامدهای اقتصاد سایه
آثار منفی:
- کاهش درآمدهای دولتی: فرار مالیاتی باعث کاهش بودجه عمومی و کاهش سرمایه‌گذاری در خدمات اجتماعی می‌شود.
- افزایش نابرابری اقتصادی: اقتصاد غیررسمی اغلب به نفع گروه‌های خاص و به ضرر کارگران کم‌درآمد تمام می‌شود.
- افزایش جرایم سازمان‌یافته: اقتصاد سایه بستری برای رشد پول‌شویی، قاچاق و سایر فعالیت‌های غیرقانونی فراهم می‌کند.
- تضعیف اعتماد عمومی به اقتصاد رسمی: اگر اقتصاد غیررسمی رشد کند، افراد بیشتری به جای فعالیت در چارچوب قانونی، به روش‌های غیررسمی روی می‌آورند.
آثار مثبت:
- ایجاد فرصت‌های شغلی: در کشورهایی با نرخ بیکاری بالا، اقتصاد غیررسمی امکان اشتغال را برای بسیاری فراهم می‌کند.
- افزایش انعطاف‌پذیری اقتصادی: کسب‌وکارهای کوچک و غیررسمی، به اقتصاد امکان تطبیق سریع‌تری با بحران‌های مالی را می‌دهند.
- حمایت از کارآفرینی: برخی افراد به دلیل پیچیدگی‌های بوروکراتیک، کسب‌وکارهای خود را در قالب غیررسمی آغاز می‌کنند.
چگونه دولت‌ها با اقتصاد سایه مقابله می‌کنند؟
- اصلاح قوانین مالیاتی و کاهش بوروکراسی: ساده‌سازی فرآیندهای کسب‌وکار، کاهش هزینه‌های قانونی و ارائه مشوق‌های مالیاتی می‌تواند مشاغل غیررسمی را به سمت رسمی شدن سوق دهد.
- تقویت سیستم‌های نظارتی: افزایش شفافیت مالی، توسعه بانکداری دیجیتال و کنترل تراکنش‌های مالی، می‌تواند اقتصاد سایه را محدود کند.
- توسعه برنامه‌های حمایت اجتماعی: ارائه حمایت‌های اجتماعی به اقشار کم‌درآمد، می‌تواند نیاز آن‌ها را به فعالیت در بازار غیررسمی کاهش دهد.
- افزایش آگاهی عمومی: آموزش و اطلاع‌رسانی درباره پیامدهای منفی اقتصاد غیررسمی می‌تواند مشارکت مردم را در اقتصاد رسمی افزایش دهد.
آینده اقتصاد سایه؛ آیا امکان کنترل آن وجود دارد؟
با رشد فناوری‌های مالی، ابزارهای دیجیتال و سیستم‌های ضدپول‌شویی، امکان کنترل اقتصاد سایه در حال افزایش است. اما هم‌زمان، شکل‌های جدیدی از فعالیت‌های اقتصادی پنهان در حال ظهور هستند. برای دستیابی به یک اقتصاد پایدار، کشورها باید توازن بین نظارت، انعطاف‌پذیری و سیاست‌های حمایتی را برقرار کنند
