حمید بهشتی ، صادرات غیرنفتی ایران یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی است که با وجود محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها و چالش‌های بین‌المللی، همچنان نقش کلیدی در درآمدهای کشور ایفا می‌کند. در سال‌های اخیر، افزایش فشارهای بین‌المللی بر صادرات نفت، ایران را به سوی توسعه صادرات غیرنفتی سوق داده است. این تغییر رویکرد به‌ویژه در بخش‌هایی مانند صنایع پتروشیمی، محصولات کشاورزی، صنایع معدنی و خدمات فنی-مهندسی مشهود است. اما آینده این بخش در بازارهای جهانی چگونه خواهد بود؟
وضعیت فعلی صادرات غیرنفتی ایران
در دهه گذشته، صادرات غیرنفتی ایران رشد قابل‌توجهی داشته است. طبق آمار رسمی، در سال 1401 ایران بیش از 45 میلیارد دلار صادرات غیرنفتی داشته که شامل محصولاتی مانند مواد معدنی، محصولات پتروشیمی، فرش و محصولات کشاورزی بوده است. با این حال، ایران هنوز با چالش‌هایی مانند محدودیت‌های بانکی، موانع لجستیکی و رقابت در بازارهای بین‌المللی روبرو است.
یکی از نکات مهم در صادرات غیرنفتی ایران، سهم بالای محصولات پتروشیمی و معدنی است که بخش بزرگی از صادرات را تشکیل می‌دهد. محصولات پتروشیمی به دلیل ارزش افزوده بالا و تقاضای جهانی پایدار، همچنان یکی از مهم‌ترین منابع درآمدهای ارزی ایران هستند. به‌عنوان مثال، محصولات پتروشیمی در سال 1401 بیش از 30 درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص دادند.
فرصت‌ها و بازارهای بالقوه
با توجه به تنوع جغرافیایی بازارهای صادراتی، ایران توانسته است سهم خود را در بازارهای آسیا، آفریقا و کشورهای همسایه افزایش دهد. از جمله مهم‌ترین بازارهای هدف صادرات غیرنفتی ایران می‌توان به چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و افغانستان اشاره کرد. چین یکی از بزرگترین واردکنندگان محصولات پتروشیمی و معدنی ایران است و نقش کلیدی در تداوم صادرات غیرنفتی کشور ایفا می‌کند.
کشورهای همسایه نیز به دلیل نزدیکی جغرافیایی و ارتباطات تجاری قوی، بخش مهمی از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهند. عراق، به‌عنوان بزرگترین شریک تجاری ایران در منطقه، همواره به واردات کالاهای مختلف از ایران از جمله مصالح ساختمانی، محصولات کشاورزی و صنایع غذایی نیاز دارد. همچنین، همکاری‌های اقتصادی با ترکیه و امارات متحده عربی، فرصت‌های بیشتری را برای گسترش تجارت فراهم کرده است.
علاوه بر بازارهای سنتی، بازارهای جدیدی نیز برای ایران قابل توجه هستند. به عنوان مثال، کشورهای آفریقایی با رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای محصولات کشاورزی و صنعتی می‌توانند به مقصدهای جدیدی برای صادرات غیرنفتی ایران تبدیل شوند.
چالش‌های پیش رو
هرچند صادرات غیرنفتی ایران روند مثبتی داشته، اما چالش‌های جدی در مسیر توسعه آن وجود دارد. مهم‌ترین چالش، محدودیت‌های بین‌المللی و تحریم‌های اقتصادی است که دسترسی ایران به بازارهای جهانی و سیستم‌های مالی بین‌المللی را محدود کرده است. این موضوع، به ویژه در زمینه انتقال پول و تجارت بانکی مشکلات زیادی ایجاد کرده است.
علاوه بر تحریم‌ها، مشکلات داخلی نیز بر صادرات غیرنفتی تأثیر منفی گذاشته است. کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، عدم تنوع محصولات صادراتی، و ضعف در بازاریابی بین‌المللی از جمله مشکلاتی هستند که صادرات غیرنفتی را محدود کرده‌اند. همچنین، نوسانات نرخ ارز و مشکلات مدیریتی در بخش‌های صادراتی نیز بر توان رقابتی محصولات ایرانی در بازارهای جهانی تأثیر منفی داشته است.
نقش سیاست‌های اقتصادی در تقویت صادرات
دولت ایران برای تقویت صادرات غیرنفتی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، برنامه‌های اقتصادی متعددی را اجرا کرده است. سیاست‌های حمایتی از تولیدکنندگان، افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های لجستیکی و حمل‌ونقل، و تمرکز بر بازارهای جدید از جمله اقداماتی است که می‌تواند به توسعه صادرات غیرنفتی کمک کند.
یکی از اقداماتی که می‌تواند به صادرات غیرنفتی کمک کند، افزایش تنوع محصولات صادراتی و بهبود کیفیت تولیدات است. کشورهایی مانند ترکیه و مالزی توانسته‌اند با ایجاد تنوع در محصولات صادراتی خود و استفاده از فناوری‌های نوین، سهم بیشتری از بازارهای جهانی را به دست آورند. ایران نیز با بهره‌گیری از این تجربیات می‌تواند رقابت‌پذیری محصولات خود را در بازارهای جهانی افزایش دهد.
فرصت‌های صادراتی در بخش کشاورزی و صنایع غذایی
یکی از بخش‌های مهم در صادرات غیرنفتی ایران، بخش کشاورزی و صنایع غذایی است. با وجود مشکلات کم‌آبی و تغییرات اقلیمی، ایران همچنان توانایی تولید محصولات کشاورزی با کیفیت بالا را دارد. پسته، زعفران، خرما و میوه‌های تازه از جمله محصولاتی هستند که به‌عنوان صادرات غیرنفتی ایران در بازارهای جهانی شناخته شده‌اند.
کشورهای اروپایی و آسیایی به‌ویژه به محصولات کشاورزی ارگانیک و با کیفیت بالا علاقه‌مند هستند و ایران می‌تواند با تمرکز بر تولید محصولات ارگانیک، سهم بیشتری از بازارهای بین‌المللی به دست آورد. به‌عنوان مثال، صادرات پسته و زعفران ایران به اروپا همچنان بازار خوبی دارد و می‌توان با توسعه بازاریابی و بهبود بسته‌بندی، این محصولات را بیشتر به دنیا معرفی کرد.
نقش تکنولوژی و نوآوری در آینده صادرات
یکی از ابزارهای مهم برای افزایش صادرات غیرنفتی، استفاده از تکنولوژی‌های نوین و نوآوری در تولید و بازاریابی است. توسعه سیستم‌های آنلاین برای بازاریابی بین‌المللی، استفاده از تجارت الکترونیک و توسعه زیرساخت‌های دیجیتال می‌تواند به تولیدکنندگان ایرانی کمک کند تا محصولات خود را به بازارهای جدید معرفی کنند.
همچنین، استفاده از تکنولوژی‌های نوین در بخش‌های کشاورزی، تولید و بسته‌بندی می‌تواند به بهبود کیفیت محصولات صادراتی و کاهش هزینه‌های تولید کمک کند. کشورهایی مانند هند و برزیل با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته در بخش کشاورزی توانسته‌اند محصولات خود را به بازارهای جهانی برسانند و ایران نیز می‌تواند از این تجربیات بهره‌برداری کند.
آینده صادرات غیرنفتی ایران
با توجه به فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌رو، آینده صادرات غیرنفتی ایران به سیاست‌های اقتصادی، تعاملات بین‌المللی و توانایی کشور در استفاده از تکنولوژی‌های نوین بستگی دارد. اگر ایران بتواند مشکلات تحریمی و لجستیکی را مدیریت کند و از بازارهای جدید بهره‌برداری کند، می‌تواند سهم خود را در بازارهای جهانی افزایش دهد و وابستگی خود به درآمدهای نفتی را کاهش دهد.
