ملک میرمهدی ، اقتصاد دیجیتال به عنوان یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین تحولات اقتصادی در دهه‌های اخیر، جایگاه ویژه‌ای در سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه کشورها یافته است. این اقتصاد نوین با بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال، اینترنت، داده‌های کلان و هوش مصنوعی، نه تنها به افزایش بهره‌وری و کارآیی اقتصادی کمک کرده، بلکه فضای جدیدی برای اشتغال، نوآوری و رشد اقتصادی فراهم کرده است. اما پرسش اساسی این است که ایران در این مسیر چه جایگاهی دارد و آیا کشور به سمت اقتصاد دیجیتال حرکت می‌کند؟
1. وضعیت زیرساخت‌ها و فناوری اطلاعات در ایران
برای ورود به اقتصاد دیجیتال، اولین گام اساسی توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) است. ایران طی دهه‌های گذشته تلاش‌های زیادی برای بهبود زیرساخت‌های دیجیتال انجام داده است. اینترنت پرسرعت، شبکه‌های 5G و گسترش فیبر نوری در مناطق مختلف از جمله این اقدامات است. به گزارش «وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات»، تا سال 2023، ضریب نفوذ اینترنت در ایران به بیش از 90 درصد رسیده و نزدیک به 80 میلیون نفر از شهروندان ایرانی به اینترنت دسترسی دارند. این پیشرفت‌ها بستر مناسبی برای رشد فناوری‌های دیجیتال در ایران فراهم کرده است.
علاوه بر این، توسعه استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان نیز در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد ایران تبدیل شده است. ایران در حال حاضر بیش از 7 هزار استارتاپ فعال دارد که بسیاری از آن‌ها در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات فعالیت می‌کنند. استارتاپ‌های ایرانی از جمله در حوزه‌هایی چون هوش مصنوعی، فین‌تک، تجارت الکترونیک و اینترنت اشیا، به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند.
2. نقش دولت و سیاست‌های کلان
یکی از عوامل تعیین‌کننده در حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال، سیاست‌های کلان دولت و برنامه‌ریزی‌های آن است. ایران نیز به‌تدریج متوجه اهمیت اقتصاد دیجیتال شده و تلاش‌هایی در این زمینه انجام داده است. برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران یکی از محورهای اصلی خود را بر توسعه فناوری اطلاعات و حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال متمرکز کرده است. دولت ایران در این برنامه‌ها تلاش کرده تا با تسهیل مقررات و کاهش موانع قانونی، فضای کسب و کارهای دیجیتال را بهبود بخشد.
همچنین پروژه‌های ملی مانند «شبکه ملی اطلاعات» نیز بخشی از برنامه‌های دولت برای توسعه زیرساخت‌های دیجیتال است. هدف این شبکه، تقویت استقلال سایبری و ایجاد بسترهای ایمن‌تر برای انتقال اطلاعات و داده‌ها است.
3. چالش‌های پیش رو
با وجود پیشرفت‌هایی که ایران در زمینه اقتصاد دیجیتال داشته، چالش‌های زیادی همچنان باقی است. از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تحریم‌های اقتصادی: یکی از بزرگ‌ترین موانع در مسیر حرکت ایران به سمت اقتصاد دیجیتال، تحریم‌های بین‌المللی است. این تحریم‌ها نه تنها دسترسی به فناوری‌های نوین را برای ایران محدود کرده، بلکه از همکاری‌های بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بخش دیجیتال جلوگیری کرده است.
- عدم توسعه کافی اقتصاد دانش‌بنیان: با وجود رشد چشمگیر استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، هنوز اکوسیستم این شرکت‌ها در ایران به اندازه کافی توسعه نیافته است. چالش‌هایی مانند محدودیت‌های مالی، کمبود نیروی کار ماهر و عدم حمایت‌های لازم از نوآوری‌ها، باعث شده تا این بخش نتواند به پتانسیل کامل خود دست یابد.
- موانع قانونی و بوروکراتیک: ساختارهای قانونی و بوروکراسی پیچیده نیز یکی از موانع مهم در مسیر توسعه اقتصاد دیجیتال در ایران است. بسیاری از کسب و کارهای دیجیتال با موانع حقوقی و مقررات سختگیرانه مواجه هستند که فرآیند رشد و توسعه آن‌ها را کند می‌کند.
4. فرصت‌های پیش‌رو
علیرغم چالش‌ها، فرصت‌های زیادی برای حرکت ایران به سمت اقتصاد دیجیتال وجود دارد. برخی از این فرصت‌ها عبارت‌اند از:
- جمعیت جوان و تحصیل‌کرده: ایران دارای جمعیت جوان و تحصیل‌کرده‌ای است که به سرعت فناوری‌های نوین را می‌پذیرند. این جمعیت آماده و مشتاق، می‌تواند نیروی محرکه‌ای برای توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور باشد. به گزارش مرکز آمار ایران، بیش از 60 درصد از جمعیت ایران زیر 35 سال است و نرخ باسوادی در این گروه به بیش از 98 درصد می‌رسد.
- رشد سریع تجارت الکترونیک: تجارت الکترونیک یکی از بخش‌هایی است که در سال‌های اخیر به سرعت در ایران رشد کرده است. پلتفرم‌های بزرگ فروش آنلاین مانند دیجی‌کالا و اسنپ نشان داده‌اند که بازار ایران پتانسیل بسیار بالایی برای تجارت دیجیتال دارد. بر اساس گزارش‌های منتشر شده، حجم معاملات تجارت الکترونیک در ایران طی سال 2022 به بیش از 50 میلیارد دلار رسید و این رقم در حال افزایش است.
- ظرفیت‌های توسعه فین‌تک: بخش فین‌تک نیز یکی از زمینه‌هایی است که ایران می‌تواند در آن پیشرفت قابل توجهی داشته باشد. با توجه به محدودیت‌های بانکی ناشی از تحریم‌ها، استفاده از فناوری‌های نوین مالی می‌تواند به بهبود فرآیندهای مالی و افزایش شفافیت اقتصادی کمک کند. شرکت‌های فین‌تک ایرانی مانند زرین‌پال و پی‌پینگ توانسته‌اند در سال‌های اخیر با ارائه خدمات نوین مالی، جایگاه خود را در بازار تثبیت کنند.
جمع‌بندی
با توجه به تلاش‌های صورت گرفته در توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، رشد استارتاپ‌ها و کسب و کارهای فناوری‌محور و وجود جمعیت جوان و تحصیل‌کرده، ایران قدم‌های اولیه برای حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال را برداشته است. با این حال، موانعی مانند تحریم‌های اقتصادی، چالش‌های قانونی و محدودیت‌های فناورانه همچنان سد راه توسعه این بخش هستند. با رفع این موانع و توجه بیشتر به اهمیت اقتصاد دیجیتال، ایران می‌تواند به یکی از بازیگران اصلی در عرصه جهانی اقتصاد دیجیتال تبدیل شود.
